Fascynacja zjawiskami nadprzyrodzonymi oraz tajemniczymi historiami towarzyszy człowiekowi od wieków. Nic więc dziwnego, że na stałe zagościły w popkulturze, są popularnym motywem używanym w książkach lub filmach. Na pewno wiele osób pamięta również tzw. błąd w Matrixie. Trudne do wyjaśnienia zdarzenia dziejące się w realnym życiu, u niektórych osób mogą wywołać ekscytację. Jednak brak pewności, czy dana sytuacja wydarzyła się naprawdę, może również skutkować lękiem i niepokojem. Dlatego warto wiedzieć, że ludzki mózg potrafi płatać figle na wiele sposobów, a jednym z nich jest właśnie déjà vu.
Jak można się domyślić, termin ten pochodzi z języka francuskiego, dosłownie oznacza "już widziane". Jako pierwszy przytoczył go filozof i parapsycholog Émile Boirac w 1876 roku. Aby mieć pewność, że doświadczyłeś déjà vu, musi wystąpić obok siebie kilka elementów. Odczucie to występuje nagle, osoba przeżywająca daną sytuację w teraźniejszości ma wrażenie, że miała już ona miejsce przeszłości - dzieje się drugi raz. Déjà vu trwa jedynie kilka sekund, a przeżywający je jest sceptyczny względem niego i zdaje sobie sprawę, że dane zdarzenie nigdy nie miało miejsca wcześniej. Osoba doświadczająca déjà vu nie będzie potrafiła również wskazać momentu w przeszłości, kiedy miałoby się dziać. Zjawisko to częściej może pojawiać się w stanach przewlekłego zmęczenia, stresu, przepracowania, kiedy mózg nie jest w stanie odpocząć i się zrelaksować. Pojawianie się tego stanu przypisywane jest także wysokiemu poziomowi dopaminy w mózgu.
Déjà vu może dotyczyć nie tylko konkretnej sytuacji, czasem podobne doznanie może wywołać zauważony budynek, przedmiot lub człowiek. Wyjątkowo ciekawe jest doznanie, podczas którego osoba przewiduje, co wydarzy się za chwile. W parapsychologii nazywane jest prekognicją, to zjawisko paranormalne, które opisuje wiedzę o zdarzeniach w przeszłości. Przy jednoczesnym braku bieżących informacji i wiedzy na ten temat. Obok déjà vu pojawia się również pojęcie określane jako dysonans poznawczy. Powstaje, gdy elementy danego zjawiska, sytuacji obrazu, dźwięku czy opinii ze sobą nie współgrają. Co powoduje dyskomfort i nieprzyjemne napięcie.
Co ciekawe, zjawisko to doświadczane było już przez starożytnych mieszkańców Grecji. Łączyli je z zazwyczaj z metempsychozą, co oznacza nic innego jak reinkarnację, przeistaczanie się duszy po śmierci w nowe istnienie. Platon, grecki filozof, uważał déjà vu za wspomnienia poprzednich wcieleń. Natomiast filozofii, teolog i Ojciec Kościoła Augustyn Aureliusz z Hippony utożsamiał je ze znakami złych duchów.
W 1828 r. sir Walter Scott, szkocki adwokat, powieściopisarz i poeta pojęcie déjà vu łączył z pojęciem preegzystencji. Z czasem zjawisko zaczęto badać w kontekście anatomicznym. Pojawiła się teoria mówiąca o "podwójnym mózgu". Według niej człowiek posiada dwa mózgi, kiedy jeden wykonuje pracę, drugi pozostanie w trybie swego rodzaju hibernacji. Cały czas jednak dostają się do niego informacje. W tym przypadku déjà vu pojawiałoby się, gdy drugi mózg wybudza się i porównuje bieżący stan wiedzy z tą, którą nabył w czasie spoczynku.
Przełom lat 80. i 90. XIX wieku przyniósł nowe spojrzenie na déjà vu, pod lupę wzięli je psychologowie, psychiatrzy i neurolodzy. Zgłębiano wiedzę na temat modeli funkcjonowania pamięci oraz jej zaburzeń. W kontekście tego odczucia zaczęto mówić o paramnezji oraz złudzeniach pamięciowych utożsamiających. Co ciekawe, zauważono, że często występuje ono u osób, u których zdiagnozowano zaburzenia neurologiczne, na przykład padaczkę. Pojawia się ono na krótki czas przed wystąpieniem ataku.
W psychologii poznawczej déjà vu określa się jako "skutek wystąpienia procesu rozpoznania bez przypomnienia". Austriacki lekarz i neurolog Sigmund Freud uważał, że pojawia się, gdy bieżąca sytuacja wywołuje w nas nieumyślne pragnienie, które dotąd nie było rozpoznane, ponieważ aż do tej chwili nie było świadome. Występuje tu także podświadoma chęć polepszenia sytuacji dziejącej się w teraźniejszości.
Zdecydowanie najbardziej zaskakujące wytłumaczenie déjà vu oferuje nam parapsychologia. Przedstawia je jako kontakt duszy (ducha) osoby z niematerialnym istnieniem, która dysponuje wszechwiedzę wszechistnienia. Pojawia się tu także hipoteza dotyczącej kwantowej teorii światów równoległych. Wówczas osoba doświadczająca déjà vu przypomina sobie wcześniejszy sen, który stanowi fragment przyszłych wydarzeń.
Doktor inżynierii biomedycznej, Adam Mirek, który pasją do nauki dzieli się w social mediach na swoim Tik Toku, opowiedział, dlaczego odczuwamy déjà vu. Podkreśla, że na przestrzeni lat pojawiło się co najmniej kilkadziesiąt hipotez wyjaśniających to zjawisko. Wyjaśnia je na przykładzie pierwszej wizyty w nowej restauracji.
Pierwsza hipoteza, zwana jest dwoistym przetwarzaniem, w teorii wszystkie bodźcie zewnętrzne, takie jak obraz, zapachy i dźwięki powinny być przetworzone przez nas jednocześnie. Czasem jednak jeden z nich zostanie dostarczony do mózgu zaledwie chwilę po pozostałych. Wówczas mózg ma wrażenie, że gdy wszystkie elementy dotrą do nas w całości, a po chwili na przykład poczujemy jakiś zapach, wspomnienie, które już zapisało się w naszej świadomości, odtwarzane jest drugi raz. Dochodzi do sytuacji, kiedy w tym samym momencie tworzy się nowe wspomnienie, a jednocześnie odtwarzane jest to, które nabyliśmy zaledwie sekundę wcześniej.
Drugą hipotezę, czyli teorię hologramu, Adam Mirek tłumaczy na przykładzie dostrzeżenia charakterystycznego przedmiotu w nowym dla nas miejscu. W restauracji, w której jesteśmy po raz pierwszy, możemy spostrzec na przykład kolorowy obrus. Dokładnie taką samą tkaninę widzieliśmy kilkanaście lat wcześniej w domu cioci. To konkretne wspomnienie, a właściwie przedmiot, zapisało się w pamięci. Mózg pominął całościowy wygląd i wystroju domu, wyłowił jedynie ten szczegół. Ludzki mózg ma tendencję do zapamiętywania wybiórczego oraz schematycznego. Kiedy dochodzi do rozpoznania przedmiotu (obrusu), mózg interpretuje sytuację w ten sposób, tak jakby wcześniej znał całe miejsce i sytuację. W tym przypadku wydaje się nam, że wcześniej odwiedziliśmy tę restaurację.
Hipotezę trzecią, określaną jako "odwróconą uwagę", możemy przyrównać do skupienia uwagi na jednym konkretnym punkcie. Po wejściu do restauracji napotykamy wzorkiem bardzo atrakcyjną osobę, np. kelnera lub kelnerkę. Całą swoją, świadomą skupiamy właśnie na niej, nie zauważając niczego wokoło. Jest to jednak założenie błędne, ponieważ nasz mózg nieświadomie rejestruje obrazy, dźwięki i zapachy dookoła nas, nawet jeśli całkowicie ignorujemy otoczenie. Kiedy po chwili rozejrzysz się wokół, możesz mieć wrażenie, że już wcześniej byłeś w tej restauracji. Ponieważ podświadomość wyśle ci informacje, że sytuacja ta miała już miejsce, podczas gdy wspomnienie zostało stworzone jedynie podświadomie.
Niewiele osób zna pojęcie będące w opozycji déjà vu, czyli jamais vu, które tłumaczymy jako "nigdy nie widziane". Oznacza ono błędne poczucie, że sytuacja, w której bierzemy udział, jest nowa, nie miała miejsca w przeszłości. Podczas gdy w rzeczywistości jest wspomnieniem, była już przeżyta. Jest to zaburzenie pamięci, często związane z przewlekłym zmęczeniem. Doznanie to trwa zazwyczaj kilka sekund i zaliczane jest do paramnezji.
Przykładem takiej sytuacji może być problem z przypomnieniem sobie numeru PIN lub kodu do domofonu, który wpisywaliśmy przecież niezliczoną ilość razy. Przyczyną może być sytuacja stresowa, zmęczenie czy przepracowanie, wówczas pomocna może okazać się pamięć mięśniowa. Ponieważ prawdopodobnie nasz mózg pamięta ruch palców, który wykonywaliśmy zazwyczaj przy tej czynności.
Co ciekawe, déjà vu nie pojawia się u wszystkich. Co więcej, dzieci do dziewiątego roku życia raczej nie mogą zaznać tego zjawiska. Pojawiać zaczyna się zazwyczaj w okresie nastoletnim, a najbardziej intensywne staje się po dwudziestce, by po dwudziestym piątym roku życia powoli zdarzać się coraz rzadziej. Profesor psychologii Adam Brown uznaje, że ponad 60 proc. ludzi przynajmniej raz w życiu doświadczyło déjà vu. Najczęściej odczucie dotyczyło sytuacji, następnie miejsca, często pojawiała się także rozmowa.
Dodatkowo niektórzy badacze wskazują, że zjawisko częściej pojawia się u osób dobrze wykształconych. Pojawia się także dużo częściej u osób, które często podróżują, przez co mają kontakt z wieloma nowymi miejscami. Większe prawdopodobieństwo jego odczucia może wiązać się także z większą liczbą oglądanych filmów czy seriali. Duża ilość bodźców dostarczanych do mózgu zwiększa prawdopodobieństwo, że podczas przetwarzania informacji nastąpi jakiś błąd.
Podczas konferencji TEDx Talko profesor psychologii Anne Cleary z Kolorado w Stanach Zjednoczonych opowiedziała o swojej pracy na temat ludzkiej pamięci. Jej badania dotyczyły poznania odpowiedzi na pytanie, dlaczego doświadczamy déjà vu. Podkreśla, że u wielu osób doświadczających tego zjawiska pojawia się pewność, że potrafią wskazać, co stanie się za chwile, jakie będą kolejne wydarzenia. I to właśnie ten aspekt postanowiła zgłębić. Za pomocą wirtualnej rzeczywistości, a dokładnie znanej i popularnej gry The Sims postanowiła stworzyć dwa pomieszczenia o takim samym układzie i wielkości przedmiotów. Różniła się natomiast ich tematyka i kolorystyka. Na przykład pierwszy z nich przedstawiał pokój z kilkoma akwariami, natomiast w drugim pokoju znajdowały się recepcja, gdzie zamiast akwariów umieszczono sofy. Sceny zawierały także takie pomieszczenia takie jak: muzeum, sypialnia, podwórko, korytarze itd.
Badani za pomocą specjalnych okularów oglądali sceny, w których pokazywano im wiele przestrzeni (pokoi) z gry z konkretnym układem pomieszczeń. Kolejnym etapem eksperymentu było pokazanie badanym nowych scen, w których część z nich zawierała poprzednie układy przestrzenne pokazywane im w pierwszym etapie eksperymentu. Różniły się natomiast tematyką i kolorystką. Gdy po projekcji pytano ich, jakie mają odczucia na temat tego, co zobaczyli, większa część uczestników zgłaszała doświadczenie déjà vu. Dla przykładu, gdy osobom biorącym udział w eksperymencie najpierw pokazano podwórze, a w drugim etapie muzeum, o tym samym układzie przedmiotów, badani nie wiązali ich ze sobą. Mieli jednak wrażenie, że muzeum jest miejscem, które widzieli już wcześniej.
Czy więc déjà vu pojawiające się sporadycznie, może świadczyć o nieprawidłowym funkcjonowaniu mózgu, czy chorobie? Oczywiście nie, jego występowanie nie świadczy o zaburzeniach psychicznych, występuje także u zdrowych osób. Dlatego, kiedy zdarzy ci się stwierdzić "już to kiedyś widziałem", nie musisz się obawiać.